Arbeidstijd en rusttijden - Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg

Normale grenzen van de arbeidsduur
Zondagsrust
Nachtarbeid
Feestdagen

De reglementering inzake de arbeidstijd en de rusttijden is gebaseerd op 5 grote principes :

verbod om te werken buiten de normale grenzen van de arbeidsduur ;
verbod om de werknemers tewerk te stellen buiten de werkroosters die op hen van toepassing zijn ;
verbod om 's zondags te werken ;
verbod om 's nachts te werken ;
verbod om gedurende de feestdagen te werken.

Om de economische realiteit waarmee de ondernemingen worden geconfronteerd in aanmerking te nemen, bestaan er in ieder geval een belangrijk aantal afwijkingen die, geheel rekeninghoudend met de bescherming van de werknemers, een flexibiliteit toelaten in de werking van de onderneming die ofwel op permanente wijze (structurele afwijkingen) noodzakelijk is, ofwel op punctuele wijze (punctuele afwijkingen).

Deze materie wordt geregeld door de Arbeidswet van 16 maart 1971.

Normale grenzen van de arbeidsduur

Beginsel

Onder arbeidsduur wordt verstaan, de tijd gedurende welke de werknemer ter beschikking is van de werkgever (m.a.w. wanneer hij onder diens gezag staat) en waarover hij niet vrij kan beschikken.

De arbeidstijd kan dus aanzienlijker zijn dan de periodes gedurende welke de arbeidsprestaties werkelijk werden geleverd (voorbeeld : wachttijd tijdens een wachtdienst).

Maximale dagelijkse duur

De arbeidsduur in België mag 8 uren per dag niet overschrijden. Bovendien moeten de dagelijkse prestaties zich in beginsel situeren tussen 6 u 's morgens en 20 u 's avonds (omwille van het verbod van nachtarbeid (zie verder).

De dagelijkse duur van de arbeidstijd kan evenwel gebracht worden op :

9 uren wanneer de werknemer niet meer dan 5 dagen en half per week werkt (arbeidsregeling waarin de werknemer, bovenop zijn wekelijkse rustdag, van minstens een halve rustdag geniet) ;
10 uren wanneer de werknemers die wegens de afstand van de werkplaats tot de woon- of verblijfplaats meer dan 14 uren per dag van huis verwijderd zijn.

Behoudens afwijkingen (bij koninklijk besluit of bij collectieve arbeidsovereenkomst) , mag de duur van elke arbeidsprestatie niet lager zijn dan 3 uren.

Maximale wekelijkse duur

De arbeidsduur in België mag 40 uren per week niet overschrijden.

Sinds 1 januari 2003 werd in het Belgisch recht een maatregel van algemene vermindering van de arbeidstijd tot 38 uren per week ingevoerd.

Als algemene regel is , ingevolge deze algemene vermindering tot 38 uren, de wekelijkse arbeidsregeling die kan toegepast worden in de ondernemingen :

ofwel, 38 effectieve uren per week ;
ofwel, 38 uren gemiddeld gedurende een vastgestelde referentieperiode :

voorbeelden :
- effectieve prestaties van 40 uren per week met toekenning van 12 inhaalrustdagen (over een referentieperiode van een jaar) ;
- effectieve prestaties van 39 uren per week met toekenning van 6 inhaalrustdagen.

In bepaalde bedrijfssectoren hebben collectieve arbeidsovereenkomsten, gesloten in de paritaire comités, de nadere regelen van deze vermindering evenwel teruggebracht tot 38 uren.
Bovendien hebben bepaalde paritaire comités de wekelijkse duur verminderd beneden de 38 uren.

Samengevat: om de wekelijkse arbeidsduur te kennen die in Uw onderneming van toepassing is, moet U weten:

onder welk paritair comité U ressorteert (het behoren tot een bepaald paritair comité hangt af van de hoofdactiviteit van Uw onderneming) ;
welke de wekelijkse arbeidsduur is die werd vastgesteld door het paritair comité waartoe U behoort, evenals de eventuele nadere toepassingsregels die werden vastgesteld in de collectieve arbeidsovereenkomst gesloten in de schoot van dit paritair comité.

Als voorbeeld kunt U bijkomende inlichtingen verkrijgen door de documenten te raadplegen die betrekking hebben op de volgende paritaire comités :

Afwijkingen op de normale grenzen van de arbeidstijd

Het is in beginsel verboden om de dagelijkse en de wekelijkse grenzen van de arbeidstijd te overschrijden.

Er bestaat echter een reeks afwijkingen.

Vooreerst zijn er de structurele afwijkingen die verbonden zijn met bepaalde arbeidsregelingen en die dus een bepaalde bestendigheid vertonen inzake hun toepassing.
Soms is de afwijking rechtstreeks toegelaten door de wet, zonder voorafgaande toelating :

de arbeid georganiseerd in opeenvolgende ploegen (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week) ;
de continuarbeid wegens technische redenen (maximum 12 uren/ dag en 50 uren/week of 56 uren indien de arbeidsprestaties over 7 dagen/week zijn gespreid naar rata van 8 uren/ dag .

In andere gevallen is een toelating bij koninklijk besluit vereist :

in bepaalde bedrijfstakken of voor bepaalde categorieën van ondernemingen en takken van ondernemingen waar de normale grenzen van de arbeidstijd niet kunnen nageleefd worden (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week) ;
voor de voorbereidende werken of nawerk dat noodzakelijk buiten de normale productietijd moet worden uitgevoerd (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week).
N.B. : het koninklijk besluit moet de gevallen bepalen waarvoor de afwijking is toegelaten, evenals de maximale verschillende grenzen en de eventuele toepassingsvoorwaarden.

N.B. : De ondernemingen die onder het toepassingsgebied van het paritair comité voor het bouwbedrijf (P.C. nr. 124) vallen, worden toegelaten om de grenzen van de bedrijfsarbeidstijd te overschrijden (maximum 9 uren/dag en 45 uren/week), ten belope van 180 uren per kalenderjaar, gedurende de zomerperiode of een periode van intense activiteit. Deze afwijking vereist het voorafgaand akkoord van de vakbondsafvaardiging (bij ontstentenis van de vakbondsafvaardiging moet de werkgever er de voorzitter van het paritair comité over inlichten).

Vervolgens zijn er de punctuele afwijkingen (overuren)
Bepaalde overuren vereisen :

Ofwel, een voorafgaande toelating bij koninklijk besluit :

voor de werken van vervoer, laden en lossen (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week) ;
voor de sectoren waar de verwerkte stoffen zeer snel kunnen ontaarden (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week) ;
voor de werken waarvan de uitvoeringstijd wegens hun aard niet duidelijk kan omschreven worden (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week).

Ofwel, een voorafgaande toelating van de vakbondsafvaardiging en van het inspecteur-districtshoofd van de AD Toezicht op de Sociale Wetten (bij ontstentenis van een vakbondsafvaardiging volstaat de toelating van het inspecteur-districtshoofd):
- in geval van buitengewone vermeerdering van het werk (maximum : 11 uren/dag en 50 uren/week).

Overuren kunnen eveneens uitgevoerd worden in geval van overmacht :

zonder bijzondere formaliteit:

voor de uitvoering voor rekening van derden van werken om te verhelpen aan een dreigend of voorgekomen ongeval ;
voor de uitvoering voor rekening van derden van dringende werken aan machines of materieel ;
voor de uitvoering in de onderneming van werken om een dreigend of een voorgekomen ongeval te verhelpen ;
voor de uitvoering in de onderneming van dringende werken aan machines of materieel.

met het voorafgaand akkoord van de vakbondsafvaardiging (of informatie a posteriori aan de afvaardiging) en informatie aan het inspecteur-districtshoofd:
- voor de werken die door een onvoorziene noodzakelijkheid worden vereist (maximum 11 uren/dag en 50 uren/week).

De normale grenzen van de arbeidstijd kunnen eveneens overschreden worden voor de uitvoering van inventariswerken (maximum 11 uren/dag en 50 uren/week). Deze afwijking mag enkel gedurende 7 dagen per werknemer en per kalenderjaar gebruikt worden effectieve prestaties.

N.B. : De flexibele uurroosters en de nieuwe arbeidsregelingen laten eveneens toe om de normale grenzen van de arbeidsduur te overschrijden.

Inhaalrust

In de meeste gevallen waarin de overschrijding van de normale grenzen van de arbeidstijd is toegestaan, moet inhaalrust worden toegekend zodat de normale wekelijkse arbeidsduur (38 uren of deze vastgesteld door een collectieve arbeidsovereenkomst) gerespecteerd wordt over een referentieperiode.

Deze referentieperiode bedraagt in beginsel een trimester. Zij kan echter op maximum een jaar worden gebracht door een koninklijk besluit, door een collectieve arbeidsovereenkomst of bij ontstentenis van een koninklijk besluit of van een collectieve arbeidsovereenkomst die van toepassing is op de onderneming, door het arbeidsreglement van de onderneming.

Afwijkingen die aanleiding geven tot inhaalrust :

werken in opeenvolgende ploegen ;
continuarbeid wegens technische redenen ;
werken waarop de normale grenzen van de arbeidstijd niet kunnen worden toegepast ;
voorbereidend werk en nawerk ;
werken van vervoer, laden en lossen ;
werken waarvan de uitvoeringstijd niet kan bepaald worden ;
werken aan stoffen die snel kunnen vervallen ;
buitengewone vermeerdering van werk ;
werken die door een onvoorziene noodzakelijkheid worden vereist ;
werken om te verhelpen aan een dreigend of voorgekomen ongeval of aan dringende herstellingen aan machines of materieel door de werknemers van een derde onderneming.

Overloon

Naast de regels betreffende de toekenning van inhaalrust, geven bepaalde overschrijdingen van de normale grenzen van de arbeidstijd eveneens aanleiding tot de betaling van een overloon, namelijk aanvulling op het loon.

Elke prestatie uitgevoerd boven de 9 uren per dag en de 40 uren per week (of lagere grenzen vastgesteld door een collectieve arbeidsovereenkomst voor zover het een effectieve vermindering van de dagelijkse of wekelijkse duur van de arbeidstijd betreft) geeft recht op een overloon.

Voorbeeld :

De wekelijkse arbeidsduur die van toepassing is in de onderneming bedraagt 38 uren gemiddeld. De werknemers presteren evenwel 40 effectieve uren en genieten, krachtens de arbeidsduur vermindering tot 38 uren, van 12 inhaalrustdagen per jaar. De uren gepresteerd boven de 9 uren en de 40 uren (en niet 38 uren) geven recht op een overloon. Indien daarentegen de wekelijkse arbeidstijd 38 effectieve uren bedraagt (en de werknemers dus effectieve prestaties van 38 uren per week verrichten) geven de boven de 38 uren gepresteerde uren recht op een overloon.

Het bedrag van het overloon is :

50 % voor de uren gepresteerd gedurende de week, zaterdag inbegrepen ;
100 % voor de uren gepresteerd op zondag of een feestdag.

Het overloon moet berekend worden op het gewone loon, namelijk het gemiddeld uurloon dat moet betaald worden voor de dag of de week gedurende welke de overuren werden gepresteerd.

Afwijkingen die aanleiding geven tot een overloon :

voorbereidend werk of nawerk ;
werken van vervoer, laden en lossen ;
werken waarvan de uitvoeringstijd niet kan bepaald worden ;
werken met stoffen die zeer snel kunnen ontaarden ;
buitengewone vermeerdering van werk ;
werken gerechtvaardigd door een onvoorziene noodzakelijkheid ;
werken verricht om het hoofd te bieden aan een voorgekomen of dreigend ongeval of een dringende herstelling aan machines of materieel ;
werken van inventarissen en balansen .

Pauzes en arbeidsonderbrekingen

Pauzes in de loop van de arbeidsprestatie (de pauzes)

Wanneer de arbeidstijd zes uren overschrijdt, moet een pauze aan de werknemer worden toegekend.De duur en de toekenningsmodaliteiten worden vastgesteld door een collectieve arbeidsovereenkomst gesloten op sectorieel niveau of op ondernemingsvlak. Is er geen collectieve arbeidsovereenkomst, dan wordt ten laatste op het ogenblik dat de duur van de prestaties zes uren bereikt, aan de werknemer een kwartier pauze toegekend.

Arbeidsonderbrekingen tussen twee prestaties

Onder arbeidsonderbreking dient men te verstaan : de minimale rustpauze waarvan de werknemer geniet tussen twee arbeidsprestaties. Elke werknemer heeft per tijdvak van 24 uren, d.w.z. tussen twee dagelijkse arbeidsprestaties, recht op een arbeidsonderbreking van tenminste 11 opeenvolgende uren. Deze verplichte onderbreking van 11 uren moet al naargelang samengevoegd worden ofwel met de zondagsrust (24 uren), ofwel met de inhaalrust in geval van arbeidsprestaties verricht op zondag, zodat de werknemer beschikt over in totaal een wekelijkse onderbrekingsperiode van 35 opeenvolgende uren.

Een onderbreking met een duur van minder dan 11 uren of het niet-samengaan van deze onderbreking met de zondagsrust is evenwel toegelaten :

in geval van overmacht : ongeval, dringende arbeid aan machines ;
voor werkzaamheden die gekenmerkt worden door opgesplitste werkperiodes (bijvoorbeeld in restaurants) ;
in geval van arbeid in opeenvolgende ploegen (of ingeval van continu- of semi-continuarbeid) op het moment waarop de werknemer van ploeg wisselt ;
in andere gevallen die moeten worden bepaald bij een sectoriële collectieve arbeidsovereenkomst, algemeen verbindend verklaard bij koninklijk besluit.

Naleving van de uurroosters

Het is voor de werkgever verboden om de werknemers arbeidsprestaties te laten verrichten buiten de uurroosters die opgenomen zijn in het arbeidsreglement.

Deze regel kent echter uitzonderingen :

werken gerechtvaardigd door een onvoorziene noodzakelijkheid ;
werken verricht om het hoofd te bieden aan een voorgekomen of dreigend ongeval of een dringende herstelling aan machines of materieel ;
werken van inventarissen en balansen ;
werken waarvan de uitvoeringstijd niet kan bepaald worden ;
werken met stoffen die zeer snel kunnen ontaarden ;
werken uitgevoerd in ondernemingen voor scheepsherstelling en -onderhoud ;
werken van vervoer, laden en lossen .

N.B. : Indien de werkgever de aangifte van detachering heeft verricht LIMOSA (die verplicht is) vanaf …), is hij vrijgesteld gedurende 12 maanden om het arbeidsreglement op te stellen zoals bepaald door de Belgische wetgeving. De werkgever moet in de aangifte van detachering LIMOSA, de wekelijkse arbeidsduur evenals de werkroosters mee te delen die van toepassing zullen zijn tijdens de detachering van werknemers in België.

Zondagsrust

Beginsel

Het is verboden werknemers 's zondags tewerk te stellen. Met een "zondag" wordt bedoeld de astronomische dag van 0 tot 24 uur (zaterdag middernacht tot zondag middernacht). De zondagsrust wordt niet vergoed.

Afwijkingen

Er bestaan afwijkingen op het verbod op zondagsarbeid. Deze afwijkingen laten toe om werknemers 's zondags tewerk te stellen in bepaalde sectoren of voor de uitvoering van bepaalde activiteiten. Deze afwijkingen zijn :

ofwel volledig, wanneer ze kunnen ingeroepen worden voor alle zondagen van het jaar,
ofwel gedeeltelijk, wanneer ze kunnen ingeroepen worden voor bepaalde uren van de zondag of voor een bepaald aantal zondagen per jaar.

Bepaalde afwijkingen worden rechtstreeks opgesomd door de wet (geen voorafgaande toelating) (bv. Voor de HORECA-sector (hotels, restaurants en drankslijterijen), de ziekenhuizen, de ondernemingen voor energiedistributie, de werken van vervoer, het depanneren van motorvoertuigen, …), en andere afwijkingen moeten toegelaten worden door een koninklijk besluit.

Inhaalrust voor arbeid op zondag

De werknemers die 's zondags tewerkgesteld worden, hebben recht op inhaalrust in de loop van de 6 dagen die op de bewuste zondag volgen.

Het gaat hier om onbetaalde inhaalrust, gezien de gewone rustdag ook niet wordt betaald. De inhaalrust moet niet worden in mindering gebracht van de arbeidsduur. Zo moet de inhaalrust niet noodzakelijk samenvallen met een normale werkdag van de werknemer : deze rust mag samenvallen met de dag waarop in de onderneming gewoonlijk niet wordt gewerkt (meestal de zaterdag).

De inhaalrust mag echter niet samenvallen met een feestdag, noch met een dag inhaalrust toegekend in het kader van de reglementering inzake de feestdagen, noch met een dag inhaalrust toegekend wegens overschrijdingen van de normale grenzen van de arbeidsduur.

De duur van de inhaalrust wordt forfaitair vastgesteld. De inhaalrust bedraagt :

een volle dag, indien de zondagsarbeid langer dan 4 uren heeft geduurd, en
een halve dag, indien de zondagsarbeid niet langer dan 4 uren heeft geduurd; in dit laatste geval moet de inhaalrust worden verleend vóór of na 13 uur en op die dag mag niet langer dan 5 uur arbeid worden verricht.

Loon voor de zondagsarbeid

Wanneer arbeidsprestaties worden verricht op zondag, heeft de werknemer recht op zijn normaal loon. In bepaalde sectoren kunnen sectoriële collectieve arbeidsovereenkomsten bepalen dat de zondagsarbeid bovendien recht geeft op een aanvulling op het loon (premies).

Nachtarbeid

Beginsel

Nachtarbeid is in beginsel verboden. Met "nachtarbeid" wordt bedoeld, de arbeid verricht tussen 20 uur en 6 uur. Deze reglementering is zonder onderscheid van toepassing op mannelijke en vrouwelijke werknemers.

Op dit principe bestaat een reeks afwijkingen.

N.B. Naast de bepalingen inzake arbeidsreglementering, bestaat er eveneens een reeks maatregelen die werden genomen in het kader van het welzijn van de werknemers op het werk om de veiligheid en de gezondheid van de nachtarbeiders te waarborgen.

Afwijkingen

De afwijkingen op het verbod op nachtarbeid hebben betrekking op een bedrijfssector, op bepaalde werkzaamheden of op bepaalde werknemers.

Een reeks afwijkingen wordt rechtstreeks toegelaten door de wet en betreft gevallen waarin nachtarbeid als normaal wordt ervaren of inherent is aan de uitgeoefende activiteit (bijvoorbeeld : de vervoerssector, de ondernemingen voor energiedistributie, de ziekenhuizen, de HORECA (hotels, restaurants, drankslijterijen), bewakingsactiviteiten, bepaalde gevallen van overmacht, …).

Nachtarbeid kan eveneens worden toegestaan door een koninklijk besluit in bepaalde bedrijfstakken, ondernemingen of beroepen of met 't oog op de uitvoering van bepaalde werken.

Loon

Nachtarbeid (tussen 8 uur en 6 uur) geeft in beginsel geen recht op een aanvulling op het loon (premies). De nachtprestaties worden op dezelfde wijze betaald als deze uitgevoerd overdag.

Dit principe kent twee uitzonderingen:

in bepaalde bedrijfssectoren hebben de paritaire comités collectieve arbeidsovereenkomsten gesloten waarin bijkomende vergoedingen voor nachtprestaties bepaald worden ;
aanvullend, d.w.z. bij ontstentenis van collectieve arbeidsovereenkomsten, wordt bepaald dat een specifieke vergoeding moet worden toegekend aan de werknemers tewerkgesteld in arbeidsregelingen die regelmatig arbeidsprestaties tussen 24 uur en 5 uur 's morgens bevatten. Het bedrag van deze premie bedraagt, vanaf 1 december 2012, 1,12 EUR (1,35 EUR voor de werknemers van tenminste 50 jaar).

Feestdagen

Meer over het thema Arbeidstijd en rusttijden:

Regelgeving